De beschrijving van deze episode roept een beeld op van een streek, die van de een op de andere dag in oorlogsgeweld verzeild raakt.
Maas en Waal maakte in de tweede wereldoorlog tot dat moment tweemaal werkelijk kennis met geweldsactiviteiten: de evacuatie bij het begin van de oorlog en de meistaking in 1943, waarbij de bezetter de bevolking confronteerde met gewapend geweld en ontneming van vrijheid. Vijf inwoners werden gefusilleerd en verschillende personen kwamen in een werkkamp terecht.
En natuurlijk was er individueel leed. Families raakten zonen kwijt bij de oorlogshandelingen op de Grebbeberg. Jongemannen werden tewerkgesteld in Duitsland. Sommigen kwamen nooit meer terug.
De streek had zich tot deze tijd niet echt in oorlogsgebied ervaren. Van ver had men de schermutselingen op de Grebbeberg kunnen volgen. De Jodenvervolging ging aan de streek voorbij. Naderhand bleken toch inwoners bemoeienis gehad te hebben met onderduikers.
Last van controleurs, landwachters en NSB’ers had men uiteraard, maar het leven ging hier op het platteland gewoon zijn gang.
Er kwam op den duur een ondergrondse, die zich bezig hield met doorvoer van piloten en andere onderduikers. Deze beweging was ook actief in het verzamelen van distributiebonnen. Een enkele actie bracht enkele leden in verlegenheid. Nadat bij de betreffende actie een landwachter was omgekomen, werd er door de Duitsers grondig onderzoek gedaan naar de daders. De ondergrondse moest een veilig heenkomen zoeken. Maar na verloop van tijd durfde men zich weer te vertonen.
De bezetting had ook economisch gunstige kanten. Het gebrek aan tabak in Nederland gaf de teelt ervan in Maas en Waal een bijzondere impuls. Sommige telers konden hun wat benarde financiële positie wat verstevigen.
Na de meistaking was er dat ene lichtpunt: 6 juni 1944. Maar al snel werd duidelijk, dat de bevrijders niet zomaar in Maas en Waal zouden arriveren.
Als dan operatie Market Garden in de lucht aan de Maas en Walers voorbijtrekt op 17 september 1944 en men ervaart wat de bedoeling van dat alles is, als op 20 september werkelijk de eerste bevrijders zich vertonen in Maas en Waal en ook aan de Waalkant, als dan ook met enig militair vertoon Duitse schepen op de Waal worden beschoten, moet zeker bij de ondergrondse een gevoel van machteloosheid zijn weggeëbd.
De mannen in hun blauwe overall bekenden vanaf 19 september openlijk kleur. Zij konden zich bewapenen, omdat vanuit Nijmegen buitgemaakte wapens hen ter beschikking werden gesteld. Iedereen wist, dat aan de overkant van de Waal de situatie (nog) niet veranderde en dat vanuit die richting gevaar voor de bevolking te duchten was. Met een oranje band om de arm posteerden zij zich aan de dijk in de wetenschap, dat een grote horde Duitsers niet te weerstaan zou zijn, maar dat zij in ieder geval van zich af zouden bijten.
In die situatie schoot men bij wijze van spreken op alles wat bewoog en binnen het schootsveld van de meestal primitieve wapens kwam. Oog in oog staande met leden van de Kriegsmarine, die vanaf 18 september de veerpont tussen Wamel en Tiel bemanden, gebeurde datgene wat in de gegeven situatie voor de hand liggend was.
Nadat het veerhuis door Duitsers op 19 september in brand was geschoten kwam de ondergrondse in actie. Nu men over wapens beschikte werd gehandeld als was Maas en Waal in oorlog met de overkant. Er werd geschoten op Duitse soldaten, die zich op de veerpont bevonden. De boodschap was duidelijk: Duitsers worden aan deze zijde van de Waal niet meer getolereerd.
Voor de Duitsers moeten deze eerste “speldenprikken”, het beschieten van schepen op de Waal, het sein zijn geweest, dat niet alleen in Arnhem en Nijmegen, maar ook hier vanuit Maas en Waal de vijandelijkheden begonnen zijn. Mochten de Duitsers het gevoel of de wetenschap gehad hebben, dat naast Engelse militairen ook burgers daadwerkelijk de strijdbijl hadden opgegraven, dan was een afschrikkingsactie een probaat middel om de agressiegevoelens van de overkant in te dammen.
Het in brand steken van gebouwen, die in het schootsveld liggen, als uitkijk kunnen fungeren of die de dekkingsmogelijkheden van een tegenstander aanzienlijk kunnen vergroten, is een voor de Duitsers vaker gebruikt middel. Zo gingen vanaf 18 september vele woningen in Nijmegen verloren door brandstichting met het hierboven vermelde doel. Het platbranden van woningen aan dijken was destijds bij de inval in de meidagen van 1940 ook voor de Nederlandse verdedigers een probaat middel om een frontlinie strategisch in te richten. In Niftrik aan de Maas zijn destijds zo de dijkhuizen verdwenen.
Ook bij de tweede evacuatie van de Waaldorpen op 12 mei 1940 hanteerde het Nederlandse leger deze strategie aan de dijk in Beneden-Leeuwen. Terwijl de bevolking aan het evacueren was richting Alphen, kwamen er militairen de Waal over om alle huizen aan de dijk in brand te steken. Deze belemmerden hen het uitzicht. Ze hadden reeds twee woonarken met de gehele inventaris verbrand en droegen stro en petroleum in verschillende huizen. Maar toen kwam het bevel de huizen voorlopig nog niet af te stoken.
Dagelijks komen gevechtswagens in de dorpen van Maas en Waal. Zij laten aan de overkant merken, dat zij er zijn, door wat te schieten naar de overzijde. Tegen de avond verdwijnen ze weer. Een inwoner van Tiel schrijft hierover in een dagboek, dat het niet kan uitblijven, dat de Duitsers dit schieten een keer zullen gaan beantwoorden.
Ondertussen komen de Duitsers in de hoek van het front bij Ochten in een wel heel benarde positie. Enerzijds is er de liniedijk van Ochten richting De Spees aan de Neder-Rijn onder de Grebbeberg. Deze linie wordt uiteraard zwaar onder vuur genomen vanuit het bevrijde gedeelte van de Betuwe. Beschietingen vanuit Dodewaard worden gemeld. Maar op die plaats, in Ochten, worden de Duitsers van nog een andere zijde bestookt: vanuit Maas en Waal.
De Duitsers zetten vanaf 1 oktober alles op alles om de Betuwe weer te ontzetten. Nijmegen wordt zwaar bestookt door artillerie. Vanuit de Betuwe worden de Duitsers zeer zwaar onder vuur genomen. Het dreunen is zelfs in Beneden-Leeuwen te voelen. Op 5 oktober voeren SS-bataljons in de Betuwe in oostwaartse richting aanvallen uit op de frontlinie Opheusden-Dodewaard. Daardoor wordt de frontlinie naar het oosten opgeschoven. Bij zonsopgang op 6 oktober proberen Duitse troepen opnieuw te penetreren in de geallieerde linie. Twee Amerikaanse bataljons weten de aanval af te slaan, waarna de binnengedrongen Duitse troepen zich moeten overgeven.
Op het moment, dat de Duitsers beseffen, dat het zwaartepunt van het front komt te liggen op hun oostelijke linie Ochten-Opheusden, zullen zij zich gerealiseerd hebben, dat gevaar vanaf het zuiden, vanaf de Waalkant, niet denkbeeldig is. Vanaf die zijde zou door de geallieerden een aanval ingezet kunnen worden. Per slot van rekening hadden op 20 september de geallieerden zoiets al gedaan in Nijmegen: een oversteek. Wat zou er niet mogelijk zijn vanaf de Leeuwense kant op een plaats waar de Duitse bezetting en verdediging niet zo sterk was als bijvoorbeeld in Tiel. De tankversperringen die door de Duitsers in de straten van Tiel zijn geplaatst duiden erop dat zij ook rekening houden met een aanval op de stad zelf.
De Duitse commandant zal in die situatie hetzelfde inzicht hebben verkregen als op 10 mei 1940 de aan de liniedijk in de Betuwe gelegerde commandant van het Nederlandse leger. Overste Hotz van 44 R.I. ontdekt op die dag, dat de Nederlandse troepen het land van Maas en Waal hebben verlaten. Een morele opdoffer, omdat hij dan moet concluderen, dat de linie, die aanvankelijk alleen gericht was op het oosten, nu ook een Front Zuid heeft gekregen. De vijand kan ook van over de Waal komen.
Hij doet wat de Duitsers in 1944 ook doen: In allerijl stellingen aanleggen in IJzendoorn en plaatsen zoeken om zich te kunnen verdedigen tegen eventuele overvallen van de overkant.
Wat de Duitsers vanaf 18 september 1944 hebben toegepast in Nijmegen, gaan zij ook toepassen in Beneden-Leeuwen. De geallieerden zouden in de huidige situatie gebruik kunnen maken van dekkingsmogelijkheden, die de dicht bebouwde dijk bij Beneden-Leeuwen te bieden had. De linie aan de rechterzijde, de Waal, moet voor de verdediger zo strategisch mogelijk worden ingericht: een ruim schootsveld, geen mogelijkheden tot verschansing, geen uitkijkposten, geen uitvalsbasis.
Daarom moet de bebouwing aan de dijk verdwijnen. Dat Beneden-Leeuwen juist op 6 oktober, na gevechten op 5 en 6 oktober tussen SS bataljons en Amerikaanse bataljons om de frontlinie in de Betuwe tussen Opheusden en Dodewaard , wordt opgeschrikt door brandstichting aan de dijk, waarbij 43 huizen worden verwoest, ligt vanuit strategisch oogpunt dan ook voor de hand.
Een lint van huizen staat daar aan de dijk. Juist op die plaats zijn de uiterwaarden tussen dijk en het strand van de Waal erg smal. De strang aan de voet van de dijk met een open verbinding naar de Waal zou een prima uitvalsbasis kunnen zijn voor een overstekende troepenmacht. Op weinig plaatsen aan de Waal komt de dijk zo nabij de vaargeul van de Waal.
Bevreemdend is wel, dat de brandstichting begint juist op de plaats waar de dijk bijna het oeverstrand van de Waal raakt. De huizen westwaarts vanaf die plek, laten de brandstichters ongemoeid. Zo blijven 12 huizen gespaard, terwijl ook die huizen vanuit strategisch oogpunt voor verwijdering in aanmerking zouden komen.
Het is dan ook niet verwonderlijk dat de Duitsers op 12 oktober alsnog een poging doen hun karwei af te maken. Gevangengenomen Duitsers erkennen dat hun doel brandstichting was.
De Duitsers gingen bij hun actie met harde hand te werk. Op ruwe wijze dwongen zij de mensen hun huis te verlaten. Er werd geschreeuwd en op dwingende wijze gehandeld. Mensen moesten zo snel mogelijk naar buiten.
Maar soms toonden de Duitsers ook een menselijke kant, zo vertellen sommige getuigen. Ze laten zieken naar een veiliger plek brengen. Geven een jongetje, dat staat te rillen van de kou een deken. Helpen een kind, dat iets dierbaars wil pakken uit het zojuist aangestoken huis, door het in de handen te stoppen.
Zij leken niet uit op wraak. Ze waren niet razend van woede, die zij wilden botvieren op de radeloze dijkbewoners.
Maar zij waren wel hard en efficiënt bij hun brandstichting. Zij dreven een paar mannen voor zich uit. Zij moesten dienen als een soort schild, omdat de Duitsers op een bepaalde plaats op de dijk zich ingesloten voelden door een grote groep vluchtende dijkbewoners. Even verderop lieten zij de mannen plaatsnemen tegen een muur om ze vervolgens………..vrij te laten.
De bevolking is hevig geschrokken van dit oorlogsgeweld. Veel gezinnen waren van de ene op de andere dag hun huis kwijtgeraakt. In die rampnacht was tot ver in de omtrek de rode gloed aan de dijk te zien. Grote aantallen mensen kwamen met wat ze in de haast hadden mee kunnen nemen van de dijk gevlucht. Grote angst maakte zich meester van de bevolking. Naast angst ontstaat er bij de mensen boosheid over deze wandaad.
Er rijzen vragen. Was dit ook gebeurd, als vanaf deze kant van de Waal men zich minder agressief had opgesteld? Had dit voorkomen kunnen worden, als de ondergrondse en de Irenebrigade wat minder duidelijk van zich hadden laten horen? Lag het niet voor de hand dat, evenals bij de gebeurtenissen rond de gijzelaars in Wamel, men een resolute reactie van de Duitsers, een represaille, kon verwachten?
Dat men verklaringen zocht is heel begrijpelijk in de gegeven situatie. Dat zo kort op de gebeurtenis de schuldvraag werd gesteld, is menselijkerwijs gesproken verklaarbaar. De bevolking miste echter het overzicht om de juiste causale verbanden te leggen.
Kennis over de gebeurtenissen in Nijmegen en de Betuwe ontbeerde men op dat moment. Wel hoorde men vlak voor de dijkbrand, dat het oorlogsgeweld buiten Maas en Waal in alle hevigheid losbarstte. Het kanonvuur in de verte deed zelfs in Beneden-Leeuwen de lucht trillen!
Nu we de hele situatie in de Betuwe, rond Nijmegen en Maas en Waal in de periode tussen 18 september en half oktober 1944 kunnen overzien, kan het volgende worden vastgesteld.
Deze streek kwam van de een op andere dag in een strategisch belangrijk oorlogsgebied terecht. Daarin probeerden twee partijen in genoemde periode hun posities te bepalen. Natuurlijke begrenzingen, zoals rivieren en dijken, werden gebruikt om de frontlinies vast te leggen.
Beschietingen en brandstichtingen gaan daarmee gepaard. Ter hoogte van Maas en Waal kozen de Duitsers voor de oost-west linie de Waal als front. In Maas en Waal zijn in het landschap geen belangrijke dwarsdijken te vinden, die als een frontlinie kunnen fungeren. De voormalige Maas-Waalstelling, lopend vanaf Puiflijk tot het Megense veer bij Appeltern had niet die strategische betekenis als de linie Ochten-De Spees in de Betuwe ter hoogte van de Grebbeberg.
Waal en Betuwestelling hebben in deze regio vanouds gediend als de begrenzing in de zuidoostelijke hoek van de vesting Holland. Vanuit strategisch oogpunt is het begrijpelijk, dat de Duitsers de oude begrenzing, de liniedijk tussen Ochten en De Spees, hebben gekozen als front tussen door hen bezet gebied in de Betuwe en het door de geallieerden bevrijde gedeelte ervan.
Na de mislukte slag om Arnhem waren de posities bij het invallen van de winter duidelijk. Consolidatie van deze begrenzingen in de oktobermaanden was een vanzelfsprekende zaak.
Hoe hard de te nemen maatregelen ook waren voor de plaatselijke bevolking. De inwoners van de dorpen langs de Waal gingen een zware tijd tegemoet. Zeven maanden van beschietingen met mitrailleur en kanonnen. Uiteenspattende granaten en neerstortende V1’s.
Veel dodelijke slachtoffers en grote oorlogsschade zijn te betreuren bij de bevrijding in mei 1945, als het stil geworden is, omdat het krijgsgeweld is geëindigd.
De bevrijding van september 1944 wordt pas in mei 1945 gevolgd door de vrede.
