De Dijkbrand
Wat er aan vooraf ging…
5 september 1944 – Dolle dinsdag
De eerste berichten komen binnen in Tiel: het zuiden wordt bevrijd. Grote uittocht van NSB’ers. Ook in Maas en Waal is men opgewonden: Breda zou al bevrijd zijn. Duitsers trekken in grote wanorde terug.
In Maas en Waal hoort men geweldige explosies vanuit de verte: Duitsers blazen in Brabant hun munitiedepots op.
In de daaropvolgende dagen reorganiseren de Duitsers zich.
Duitsers beginnen linies te maken langs Maas, Waal en Rijn. In Tiel komt weer een Duitse bezetting; scholen en huizen worden gevorderd. Bij ijzerwarenwinkels worden door de Duitsers schoppen, houwelen, etc. ingeslagen . Op de Waaldijk achter de kwelkade worden grote gaten gegraven voor afweergeschut. Zo ook op de kaai, de groene krib bij het zwembad, in de Papesteeg, in Zoelen, langs de Echteldse en Ophemertse dijk. Afweergeschut en zware kanonnen worden opgesteld richting de overzijde van de Waal.
Bussen met een “samenraapsel” van Duitsers komen in Ochten de dijken versterken. Dwangarbeiders uit de dorpen in de omgeving maken eenmansgaten en mitrailleurnesten.
In Maas en Waal worden deze activiteiten gadegeslagen. Aan de dijk te Beneden-Leeuwen worden verrekijkers in beslag genomen.
17 september 1944
’s Morgens na de hoogmis hoort men in Beneden-Leeuwen een geweldig gebrom in de lucht. Jagers proberen het afweergeschut aan de overkant buiten werking te stellen. In Tiel hoort men tijdens de mis om 11.00 uur hevig schieten. Vliegtuigen beschieten de stellingen. Niemand durft naar buiten. Om 13.00 uur is alles op zijn hevigst. Kort daarop verschijnen er bommenwerpers met zweefvliegtuigen, die – naar later blijkt – richting Arnhem vliegen. Ook in Wamel ziet men de vliegtuigen. Vanuit Tiel is het venijnig vuren van het afweergeschut te horen.
In Ochten wordt afweergeschut aan flarden geschoten door jachtvliegtuigen. Het Waardmanshuis gaat in vlammen op. De vliegtuigen met parachutisten vliegen daar zo laag, dat men inzittenden kan zien zwaaien. Je kon de parachutisten zien neerkomen richting Wageningen en Ede. Duitse troepen trokken meteen in die richting. In Nijmegen klinkt om half 11 het luchtalarm. Er volgt een luchtaanval op het afweergeschut aldaar en er worden bommen afgeworpen. Om half 1 weer een bombardement. Om half 2 volgt een derde.
Om 13.50 uur worden de eerste luchtlandingstroepen rond Nijmegen gemeld. Om half zeven wordt het Maas-Waalkanaal bereikt. Na middernacht bereikt een compagnie het Keizer Karelplein.
In Ochten worden in de hierop volgende dagen veel landingsvliegtuigen door Duits afweergeschut neergehaald.
18 september 1944
In Tiel wordt het stafkwartier van de Kriegsmarine ingekwartierd bij de familie Verhoeks aan de Echteldse dijk. Deze familie deed reeds werk voor de Ondergrondse en wist het vertrouwen van de Duitsers te winnen. Zodoende kon men geheime informatie doorspelen naar de Engelsen middels een geheime telefoonlijn tussen de PGEM in Tiel en Beneden-Leeuwen. Op die manier zijn acties van de Duitsers richting Maas en Waal verijdeld.
Vanuit Wamel is het contact met Tiel middels de veerpont nog niet verbroken. Wel staan vanaf heden 2 Duitse mariniers op de pont. Langs de dijk staat de Ondergrondse geposteerd. Later op de dag wordt er door de Ondergrondse gevochten met drie fietsende Duitsers op de Veerweg. De Duitsers lieten hun fietsen achter en keerden terug naar Tiel.
In Nijmegen bereiken geallieerden de Waalbrug. Duitsers steken daar honderden woningen in brand om een nieuwe aanval op de brug te bemoeilijken. Zo konden de Amerikanen zich moeilijker verschansen. Het was ook gunstig voor het schootsveld van artillerie vanuit Lent.
19 september 1944
Om 10.00 uur rijdt de Guards Armoured Division over de brug bij Grave.
In Beneden-Leeuwen ontvangt de Ondergrondse wapens en neemt zijn intrek in het huis van Van Wamel aan het eind van de Zandstraat/begin Hogeweg. Ze zijn gekleed in blauwe overall, zwarte helm en oranje band om de arm.
In de ochtend wordt het veerhuis in Wamel door Duitsers in brand gestoken. Wanneer Kriegsmariniers in de middag twee vrouwen met de veerpont overzetten richting Tiel, wordt de pont – eenmaal halverwege de rivier – beschoten vanaf de Wamelse kant. De pont keert terug en er wordt teruggeschoten.
Op diezelfde dag worden twee SS’ers beschoten ter hoogte van de kerk in Wamel. Ze verdwijnen met een gestolen motor richting Druten.
Om 14.00 uur komen tanks aan bij Sionshof aan de rand van Nijmegen. In Nijmegen worden huizen aan de Kronenburgersingel in brand gestoken. Tussen 18.00 en 19.00 uur zijn er felle gevechten in het Hunnerpark bij de Waalbrug. Huizen aan het Kelfkensbos worden door Duitsers in vlammen gezet.
In Arnhem wordt de geallieerde bezetting van de brug daar gebroken. De Duitse pantserdivisie kan nu richting Nijmegen, maar zal daar te laat arriveren om de verovering van de brug te beletten. Wel komt andere Duitse versterking aan in Lent.
20 september 1944
In de voormiddag komen geallieerden aan bij de elektriciteitscentrale in Nijmegen. Om ongeveer 15.00 uur vindt de overtocht in canvas bootjes plaats. Van 18.00 uur tot 18.30 uur rollen de eerste tanks over de brug.
In Ochten hebben Duitsers in de loop van de dag hun stellingen in de dijk versterkt.
Ook de half afgegraven linie Ochten-Kesteren, die in het begin van de oorlog was opgeworpen door het Nederlandse leger, ging men herstellen. Deze liniedijk stamt nog uit de Franse tijd. In 1799 is deze aarden wal opgeworpen uit angst voor de Pruisen. Hij strekt zich uit vanaf De Spees aan de Neder-Rijn (ter hoogte van de oostelijke zijde van de Grebbeberg) tot aan Ochten aan de Waal. De liniedijk is verwaarloosd tot het moment van eind augustus 1939. De linie was deels afgegraven en de gracht aan de oostzijde dichtgegroeid. Met man en macht is de verdedigingswal in de mobilisatieperiode weer op hoogte gebracht en de gracht uitgediept. Ook zijn er bunkers in de frontlijn geplaatst.
Ondertussen zijn Engelse verkenningseenheden het land van Maas en Waal binnengetrokken. ’s Morgens komt de eerste verkenningspatrouille, bestaande uit enkele kleine pantserwagens, aan in Beneden-Leeuwen. Ze begaven zich naar de dijk en beschoten daar een sleepboot met enkele zolderbakken achter zich aan. De opvarenden moesten zich zwemmend in veiligheid brengen.
Het “geheime leger” komt in actie, gehuld in de zojuist genoemde blauwe overall met oranje band. Zij starten het zoeken naar Duitsers en ontwapenen ervan.
Ook in Wamel verschijnen Engelse pantserwagens.
Om 16.00 uur komt een grote wagen met Duitse soldaten de veerpont afrijden. Afweergeschut wordt opgesteld achter de ruïne van het veerhuis. Een Duitse patrouille komt via de Veerweg en weilanden op de dijk te Wamel. Boerderijen aan de dijk worden in brand gestoken. Er is nauwelijks tegenstand. De Ondergrondse zoekt een veilig heenkomen, evenals de twee pantserwagens, die na één schot gelost te hebben snel wegrijden richting Wijchen.
16 mannen worden meegenomen naar het transformatorhuisje bij het begin van de Veerweg op de dijk. Twee worden vrijgelaten. De overige 14 worden meegenomen naar Tiel. Tussen 20.00 uur en 20.30 uur worden ze doodgeschoten voor de stadswal te Tiel.
Ondertussen is de Wamelse bevolking het dorp uitgevlucht.
In “schetsen van een menneke” wordt beschreven hoe de twee Engelse pantserwagens vanuit Wamel op volle snelheid door de Zandstraat van Beneden-Leeuwen een veilig heenkomen zoeken richting Wijchen, terwijl grote groepen inwoners vanuit Wamel met paard en wagen, of lopend met fiets of kinderwagen het dorp binnentrekken.
21 september 1944
De Ondergrondse ontvangt betere wapens. De Engelsen beginnen met het beschieten van Tiel.
In Tiel worden mannen gedwongen tot het bouwen van de stellingen bij de liniedijk Kesteren-Ochten.
De doodgeschoten inwoners van Wamel worden opgehaald en begraven op de RK begraafplaats te Tiel.
Bewoners aldaar van de Ophemertse dijk en van huizen op de Walmuur moeten hun huizen verlaten. In de middag horen inwoners van Tiel hevig mitrailleurvuur op de Wamelse kant.
Aan de Maas en Waalse kant zijn overdag Engelse gevechtswagens aanwezig. ’s Nachts laten zij de dorpen alleen met de schamele bezetting door de Ondergrondse.
Wamel is verlaten.
22 september 1944
Wamel wordt bezocht door Duitsers.
23 september 1944
In Tiel komen Duitse troepen per trein aan. Zij trekken weg richting Echteld.
24 september 1944
In de Scheisteeg (tegenwoordig Beatrixstraat) in Beneden-Leeuwen worden 9 Duitsers door de Ondergrondse ontwapend en afgevoerd naar Wijchen.
Iedere dag komt er een gevechtswagentje van de Irenebrigade vanuit Nijmegen naar Maas en Waal. Overdag wordt er dan wat geschoten en ’s avonds verdwijnen ze weer. ’s Nachts is er alleen een bezetting door de Ondergrondse, gering in aantal en onvoldoende bewapend.
Zware wapens, zoals mitrailleurs, kregen de Ondergrondse niet van de Engelsen. In de tuin van de pastoor was een munitiedepot. Volgens pastoor Zijlmans was het voornamelijk materiaal, dat op de Duitsers was buitgemaakt. Het was bedroevend weinig.
25 september 1944
De slag om Arnhem is definitief afgelopen. De troepen trekken zich terug in de Betuwe.
27 september 1944
Twee Duitsers worden in de uiterwaarden ingerekend. In Wamel zijn 16 Duitsers overgekomen en richting Dreumel en Alphen gegaan.
28 september 1944
Weer zijn Duitsers overgekomen met het Tielse veer. Zij gingen richting Alphen.
29 september 1944
Veertien Duitsers kwamen over per roeiboot. De boot is in de grond geboord door de Irenebrigade. Elf Duitsers zijn omgekomen. Twee gevangengenomen en één ontkomen naar Tiel.
30 september 1944
Vanaf de Wamelse kant wordt geschoten. Weer zijn Duitsers overgekomen. Zes personen uit de polder zijn meegenomen en gevangengezet in Tiel. Twee zijn er na verhoor afgevoerd. Van hen is nooit meer iets vernomen. De overige vier ontsnappen later tijdens een kerkdienst en duiken onder. Zij overleven hun bange avontuur.
In de laatste dagen van september zijn beschietingen begonnen vanuit Maas en Waal vooral op Ochten. De Duitsers daar worden ook beschoten vanuit Dodewaard. In Ochten zaten slechts een paar Duitsers, ingegraven aan de dijk.
1 oktober 1944
Nijmegen komt onder Duits artillerievuur. De Duitsers starten een groot offensief om de Betuwe te heroveren en de geallieerde bruggenhoofden te vernietigen.
Ochten en Kesteren moeten evacueren. De beschietingen op Ochten vanuit Dodewaard en van over de Waal gaan door.
Vijfentwintig Duitsers zijn overgekomen naar Wamel en trekken brandstichtend door het dorp vanaf de dijk richting Dorpstraat tot aan kerk en pastorie. Weer vluchten inwoners uit Wamel.
In de nacht van 1 op 2 oktober zien inwoners van Tiel de branden in Wamel. Met name ’s nachts was men daar overgeleverd aan Duitse willekeur.
2 oktober
Engelsen hebben deze actie fel beantwoord. Vanuit Wamel werd alles in de haven van Tiel kort en klein geschoten. Ook vanuit Oyen wordt Tiel onder vuur genomen.
Inwoners uit Tiel melden dat er granaten komen vanaf de Wamelse kant en dat dat aanhoudt tot in het middaguur. Er zijn daar tanks en pantserwagens te zien. In de haven zijn inderdaad enige schepen in de grond geboord.
In Nijmegen ondergaat men een van de zwaarste beschietingen en bombardementen. Dat duurt zo tot 7 oktober.
3 oktober
In Beneden-Leeuwen ziet men dat zich een grote massa tanks met infanterie naar het Wamelse veer verplaatst. Weer wordt de haven van Tiel en de kant van de rivier degelijk onder handen genomen.
Inwoners in Tiel melden inderdaad dat het schieten van de overkant weer is begonnen. Zwaar kanonvuur op IJzendoorn, Opheusden en Kesteren. Mitrailleurvuur op de stad.
De hele polder van Alphen, Wamel, Dreumel en Leeuwen wordt afgezocht naar Duitsers.
4 oktober
In Beneden-Leeuwen worden NSB’ers opgehaald.
Een aantal mariniers is met een motorbootje de haven van Tiel uitgevaren. Bestemming onbekend.
Een inwoner van Beneden-Leeuwen merkt dit motorbootje op om ongeveer drie uur in de morgen.
Inwoners horen ’s nachts bij noordenwind in de uiterwaarden aan de overkant, activiteiten, die lijken op rijdende karren of wagens met paarden. Verschillende dijkbewoners zijn van de dijk weggetrokken en zijn ingetrokken bij familie of kennissen elders, gewaarschuwd door de Ondergrondse of puur op gevoel. Wonen op of bij de dijk lijkt steeds onveiliger.
5 oktober
Zwaar kanonvuur op IJzendoorn en Ochten. De lucht is vol Engelse vliegtuigen. Geschut dreunt in de verte. Veel ontploffingen van bommen.
De nacht van 6 op 7 oktober
De hele nacht was er zwaar gedreun van geschut en bommen vanuit het oosten. Er wordt veel gevlogen. Het kanongebulder is zo intens, dat de grond trilt.
Om half twaalf ’s avonds komt de melding op de pastorie binnen, dat de dijk in brand staat.
Duitsers zijn overgekomen en hebben met fosfor huizen in brand gestoken. 43 huizen branden af.
De brandstichting is begonnen bij de zusters Mooren aan de Wamelse Pas.
Bij de familie van Elk in Boven-Leeuwen ter hoogte van de Teststraat stopten ze.
Enkele huizen werden gespaard, omdat bewoners de beginnende brand konden blussen.
Eén Leeuwenaar werd meegenomen door de Duitsers.
In de dagboeken van inwoners van Tiel wordt geen enkele melding gemaakt van deze vuurzee.
Er wordt de dag tevoren alleen gemeld dat een motorbootje met Kriegsmariniers vanuit de haven van Tiel vertrekt stroomopwaarts……