Tegel 11 – het volledige verhaal

Toen op donderdag 29 april 1943 op bevel van de Duitse bezetter voormalige Nederlandse militairen weer in “krijgsgevangenschap weggevoerd” moesten worden, braken in het hele land stakingen uit. Ook in Beneden-Leeuwen legden arbeiders op 30 april hun werk neer. Dat gebeurde bij de mandenmakerijen, scheepswerven, meubelfabrieken, de melkfabriek en de meelfabriek. Om de staking te breken maakten de Duitsers middels plakkaten duidelijk dat het Standrecht vanaf 30 april 1943 van kracht was.

Op maandag 3 mei  arriveerden hier twee overvalwagens van de Gestapo vanuit Tiel. Er werd een onderzoek naar de staking gestart. Eerst moesten de werkgevers op het gemeentehuis verschijnen. Vervolgens begonnen de razzia’s. De hele middag door werden mensen met overvalwagens bij bedrijven of thuis opgehaald en naar het gemeentehuis gebracht. De opgehaalde stakers werden in de wachtkamer van het distributiekantoor gelegen op de begane grond onder het gemeentehuis opgesloten. In afwachting van hun verhoor werden zij geslagen en geschopt. Jongens van 15 en 16 jaar werden mishandeld. Niemand mocht een woord zeggen. Tijdens de verhoren werden de stakers met de dood bedreigd. Sommige stakers werden vrijgesproken, anderen weer opgehaald. Het was een komen en gaan. De Duitsers wilde weten wie met de staking begonnen was en wie had deelgenomen aan de “plundering” van de melkwagens. Ze kwamen er niet uit. Buren konden vanuit hun woning zien dat de gearresteerden onder in het gemeentehuis dreigend onder vuur werden gehouden met een mitrailleur, die op de tafel stond.

De bevolking was radeloos. Steeds verzamelden zich mensen voor het gemeentehuis, waaronder huilende familieleden, in afwachting of hun zoon of broer vrijgelaten zou worden. Als er teveel mensen samenschoolden, schoten de Duitsers over hun hoofden heen, waarna men zich verspreidde. Maar ze kwamen steeds terug. Tegen de avond bleven er twintig stakers over, die de nacht doorbrachten op stoelen of banken.

De volgende dag, dinsdag 4 mei, liepen gewapende patrouilles door de straten. Op hoeken van straten stonden wachtposten. Niemand mocht meer in de buurt van het gemeentehuis komen. Tot tegen vijf uur werden er stakers opgehaald, ondervraagd, vrijgelaten, geschopt en geslagen. ’s Avonds tegen negen uur werden negen stakers ter dood veroordeeld. Jan Walraven, die ook voor de rechter stond, maar wiens naam niet genoemd werd, stond na het uitspreken van het vonnis naar voren en verklaarde: “Als hier iemand schuldig is, ben ik het. Ik heb opdracht gegeven het werk neer te leggen, alleen ik. Deze mensen gaan vrijuit.” Daarna werd het vonnis veranderd. Vier van de negen stakers werden ter dood veroordeeld en hieraan werd Jan Walraven toegevoegd. De vijf anderen werden veroordeeld tot vijftien jaar tuchthuis, dus concentratiekamp. Dertien andere stakers werden veroordeeld tot afvoering naar kamp Vught. Van zo’n 90 opgehaalde stakers werden er 23 veroordeeld.

Henk ontving een bevel zich te melden. Zou hij dit niet doen, onderduiken om de arbeidsinzet te ontwijken, dan zou zijn familie daarvoor zwaar gestraft worden.

“…Het is inmiddels eind 1942 en ’t gaat allemaal z’n gangetje als een buurtgenoot het nodig vindt om mij te verraden en aan te geven voor werk in Duitsland.

Enkele dagen erna reeds kwam er een brief van het ‘Gewestelijk Arbeidsbureau’ in Tiel om me daar te melden ‘ten einde te werk te worden gesteld in Duitsland’. Natuurlijk ging ik daar niet op in, maar na nog enkele brieven met daarin ook dreigementen, durfde ik niet meer te weigeren.

Op 3 februari 1943 werd ik door ons vader op de fiets naar Tiel gebracht, na thuis (heel moeilijk) afscheid te hebben genomen. Met een echte trein naar Venlo/Kaldenkirchen. Daar moesten we overstappen op een trein van ongeveer 15 a 20 coupés, allemaal met ‘geroofde’ jonge mannen. Allemaal onervaren en niet wetende wat hun allemaal te wachten stond. Maar daar zouden we gauw genoeg achter komen.

Het volgende station was Oberhausen. Daar werden we in kleinere groepen ingedeeld. Een aantal moest door naar Essen-Bochum, anderen moesten na Recklinghausen of Kassel. Ik kwam terecht bij ‘Hydrierwerk Scholven’, een enorme fabriek waar synthetische brandstof werd gemaakt uit gemalen steenkool, vermengd met o.a. salmiak, vitriool en andere chemicaliën.

En ja, we moesten toch ook nog ergens wonen. Met een man of 15 werden we naar Gladbeck/ Zweckel gebracht. Een veld vol barakken (houten keten) met stapelbedden en alleen het hoognodige beddengoed.

Het wonen was gewoon slecht. Met warm weer kropen aan de binnenkant van de wand de mieren en wandluizen omhoog en als het koud weer was, dan zat je te verkleumen. Ruimte om te wassen of te douchen was er nauwelijks, maar dat was niet het ergste. Alles ademde een vreemde sfeer en er was een dreigend gevoel. Buiten hingen talloze zogeheten ‘sperrballons’, bedoeld om de geallieerde verkenningsvliegtuigen tegen te houden, wat maar deels lukte. De volgende dag naar ’t werk, lopend natuurlijk, zo’n kilometer of 5.

Een dag of wat later was er al een brief van thuis en pakje met wat noodzakelijke spulletjes er in. Een worstje, wat boter en zelfs garen en naalden. Heel lief van mijn moeder. Helaas was het ontvangen van pakketjes na een week of drie afgelopen. Er kwam niets meer aan. Later vernam ik dat die brieven en pakjes bij de grens werden onderschept, opengebroken en leeggeroofd. Toen ook dat enige contact met thuis verloren ging, werd het voor mij heel erg moeilijk. Vreemd werk, vreemde mensen, voortdurende bedreiging en daardoor altijd het gevoel van angst. Dan voel je je echt alleen op de wereld. Maar je kon daar niet altijd mee bezig zijn. Voorop stond de wil om te overleven, hoewel het allemaal erg uitzichtloos was…

Er gebeurden vreselijke dingen. Luchtalarm bijvoorbeeld ’s avonds om half twaalf. Alarm – vol alarm – acuut alarm. Dat betekende dat de bommenwerpers al boven je hoofd hingen… 

Dat alarm duurde tot de volgende morgen half zeven. Toen we buiten kwamen, leek het wel of het einde van de wereld was aangebroken. Alles brandde of lag volledig in puin. In wat er van die fabriek nog over was, troffen we de meest gruwelijke taferelen aan. Tussen uitgebrande machines en vernielde ‘schuilkoepeltjes’ lagen vele doden en tientallen zwaargewonden met afgerukte ledematen en opengereten lichamen. Allemaal mensen die niet op tijd konden wegkomen of niet weg mochten. Er werden toen wat medewerkers aangewezen om de lijken of de zwaar verminkte lichamen, tussen het puin uit te halen en op een soort brancards naar een groot grasveld te dragen. Alleen al van de aanblik van al die doden en gewonden, ben ik zo ziek geworden, dat ik gevlucht men naar een nabijgelegen bos. Daar heb ik lange tijd van pure ellende zitten huilen. Je bent zo wanhopig en machteloos. Je voelt je zo ontzettend eenzaam! Je kon je ellende met niemand delen.”

Inmiddels heeft Henk Cor van Wegen uit Druten ontmoet. Cor weet voor elkaar te krijgen dat Henk samen met anderen in een leegstaande timmerwerkplaats mag wonen en door de vele gesprekken groeit tussen hen een hechte vriendschap. 

“…De Duitsers zagen geen kans meer om die in puin geschoten fabriek nog op te bouwen, dus gingen ze ‘ondergronds’. In hun overmoed dachten ze nog een nieuwe fabriek te bouwen, maar de geallieerden bombardeerden zelfs al de aanvoer van materialen.

Toen ook dat project mislukte werd een aantal mensen waaronder ik, gedwongen te gaan werken in een kolenmijn, op meer dan tweehonderd meter onder de grond. Een hele nieuwe ervaring, maar ook zwaar. Voor het vervoer van de volle zware lorries, waren er paarden. Die waren, ook al door slechte voeding, al zo snel verzwakt, dat ze niet meer konden werken. Dus moest dat werk door ons gebeuren. Het verrijden van zware lorries vol steenkool op rails.

In die tussentijd waren de geallieerden geland in Normandië en rukten via Frankrijk en België op richting Ruhrgebied. Dit ging gepaard met hevige gevechten. De situatie werd ronduit levensgevaarlijk want de schuilkelders die er waren in de omgeving van de werkplaats, waren vernield of afgesloten. Het was afwachten wat er ging gebeuren en de dreiging bleef. Er werk letterlijk om iedere straat gevochten en alles lag binnen de kortste keren in puin. De toestand was echt bizar. Niet te eten en te drinken, maar vooral die verlammende angst.”

Ook als de vrijheid binnen handbereik is, is de ellende nog niet voorbij. Henk en Cor worden door Amerikaanse soldaten naar een interneringskamp gebracht waar ze ongeveer zes weken hebben gezeten. Ze kregen een strenge keuring en werden langdurig ondervraagd. Dit om er zeker van te zijn dat ze geen landverraders of SS-ers waren die zich inmiddels tussen de dwangarbeiders hadden gemengd.

“…Het weerzien met mijn familie was bijzonder emotioneel. Ze kenden me bijna niet meer terug, zo mager was ik geworden.
Zo eindigde een verschrikkelijk avontuur toch nog redelijk goed. Wel is het zo dat ik, zelfs nu na al die jaren die inmiddels verstreken zijn, nog vreselijke nachtmerries heb en badend in het zweet en met verschrikkelijke hoofdpijn wakker word.”